ПРАБЛЕМА
Мы жывем у свеце, дзе адбываюцца тэктанічныя зрухі ў адукацыйнай сферы. Часам проста незразумела, як цяпер трэба вучыць дзяцей. Рабіць упор на інфармацыю ці на навыкі? Даваць звычайную аб’ёмную праграму ці засяродзіцца на soft skills? А што з выхаваннем? Колькі яго мусіць быць у праграме? А прагляд YouTube-ролікаў — гэта адукацыя? Забараняць дзецям карыстацца ШІ ў навучанні ці наадварот рабіць яго часткай працэсу? Колькі свабоды даваць на спазнаванне навакольнага свету?
На фоне ўсіх гэтых глабальных дыскусій публічныя размовы пра беларускую адукацыю (асабліва ў беларускамоўнай прасторы) зводзяцца часцей за ўсё да аднаго пытання: на якой мове? На якой мове будзе вашая адукацыя і ці будзе там беларуская літаратура?
Вельмі часта так здараецца ў розных кампаніях: пачынаючы гаварыць пра адукацыю, мы хутка і незаўважна для сябе пераходзім на пытанне беларушчыны, але не разумеем, што гаворым ужо пра іншае, і таму да хрыпаты спрачаемся, ці заб’е расейскамоўны школьны курс па матэматыцы прагу ў малых беларусаў да незалежнасці.
І гэтая сітуацыя вечнага спаўзання на іншую тэму моцна шкодзіць, бо не дае спакойна разабрацца ў сутнасці праблемы.
Але з іншага боку, ці можна гаварыць пра адукацыю без размоў пра ідэнтычнасць і беларусізацыю? Як інакш мы выхаваем новае пакаленне беларусаў, калі не праз беларускія школкі?
Выкажу меркаванне, што праблема тут схаваная ў звыклым для нас ланцужку разважанняў: ідэнтычнасць — веды — школа. І каб распутаць гэтую праблему, трэба паставіць пад сумнеў сам гэты ланцужок.
ЦІ ЭФЕКТЫЎНАЯ ШКОЛА ДЛЯ ВЫХАВАННЯ ПАТРЫЯТЫЗМУ?
Школа натуральным чынам успрымаецца намі як самы важны інструмент фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці ў дзяцей, бо так павялося з даўніх часоў. Езуіты ў XVI–XVII ст. з дапамогай адукацыі рабілі сваіх выхаванцаў каталікамі, еўрапейскія манархі XIX ст. праз адукацыю масава ляпілі са сваіх сялян грамадзян, а дыктатары XX ст. выкарыстоўвалі школы для падрыхтоўкі паслухмяных жаўнераў.
У выніку ў нашых галовах упэўнена сядзіць уяўленне, што адукацыя і ідэалогія звязаныя неразрыўна і што па вялікім рахунку школьная адукацыя — гэта абавязковы інструмент ідэалогіі.
Менавіта з гэтых пазіцый мы глядзім на развіццё беларускай адукацыі цяпер і шукаем, якім жа чынам займець такі ж інструмент ідэалагічнага ўплыву, які мы згубілі ў Беларусі ў выглядзе дзяржаўнай сістэмы. І мне здаецца, што якраз гэты пошук завядзе нас у тупік. Бо акрамя маштабаў і колькасці рэсурсаў фармальная адукацыя патрабуе яшчэ двух элементаў — дзяржаўнага прымусу і безальтэрнатыўнасці.
А такога ў нас няма. І ці яно нам трэба?
Выкажу тут яшчэ чыста суб’ектыўную думку: эфектыўнасць школьнай сістэмы як ідэалагічнага інструмента крыху пераацэненая. Школа Расійскай імперыі не зрабіла да канца з беларусаў рускіх, савецкая школа таксама не справілася. Агульны поспех русіфікацыі XX ст. звязаны хутчэй з доўгатэрміновасцю працэсу і прыходам глабалізацыі (тэлевізар, радыё, урбанізацыя).
Школа эфектыўная ў кантэксце. У кантэксце патрэбаў грамадства, сацыяльнага заказу ад дзяржавы, наяўных рэсурсаў. Сама па сабе яна не стварае цудаў.
Асабліва не варта чакаць ад школы цудаў у XXI стагоддзі. 100 гадоў таму настаўнік у вёсцы мог быць адзіным чалавекам, які ўмеў чытаць і пісаць. Да яго вялі дзяцей, бо ягоны супернавык мог змяніць лёс вясковага чалавека. І таму настаўнік быў аўтарытэтам. Пры гэтым сам настаўнік быў цалкам залежны ад дзяржаўнай сістэмы. І гэтая ўзаемазалежнасць стварала эфектыўны ланцужок масавага ўплыву сістэмы як на дзяцей, так і на іх бацькоў. Але ж цяпер усё зусім не так. Свет змяняецца, і ў ім дзяржаўная школа губляе свае пазіцыі ідэалагічнага інкубатара. На фармаванне ідэнтычнасцяў чалавека XXI ст. (у тым ліку нацыянальнай) усё больш уплываюць іншыя сілы.
Аднак гэта не значыць, што школьная сістэма адукацыі не мае сэнсу. Відавочна, гэта ўсё яшчэ магутная сіла. Проста калі мы зыходзім з нашых рэальных сілаў і рэсурсаў, асабліва ў замежжы, то трэба разумець, што для развіцця нацыянальнай ідэнтычнасці фармальная школьная сістэма — гэта складаны, інэртны, цяжкадасяжны для нас, а таму не самы эфектыўны інструмент. Засяроджваючыся толькі на ім, мы губляем шмат магчымасцяў. Магчыма, варта агледзецца і пашукаць іншыя шляхі.
ЦІ МУСІЦЬ ШКОЛА РАЗВІВАЦЬ ПАТРЫЯТЫЗМ?
Але эфектыўнасць эфектыўнасцю. Застаецца пытанне: ці агулам правільна выкарыстоўваць сістэму адукацыі для патрыятычнага выхавання і развіцця нацыянальнай ідэнтычнасці?
Не выклікае ніякага сумневу, што нацыянальная ідэнтычнасць — гэта шмат у чым пра веды. Нацыянальныя даты, сімвалы, героі, вобразы, цытаты натхняюць і ў нейкі момант пачынаюць значыць нешта большае, чым яны ёсць самі па сабе, бо іх думае не адзін чалавек, а супольнасць. Менавіта таму мы хочам, каб нашыя дзеці праходзілі ў школе гісторыю Беларусі, літаратуру і геаграфію.
Бо дзе яшчэ можна атрымаць гэтыя веды, калі не ў школе? І менавіта перад адукацыяй мы ставім задачу даваць дзецям увесь гэты набор нацыятворчых фактаў. Але ці ў гэтым ланцужку разважанняў усё лагічна? У мяне ёсць сумневы.
Мы так даўно гаворым пра школу як пра ідэалагічны інструмент, што крыху забыліся: урокі па гісторыі — яны перш за ўсё пра гісторыю, а ўрокі па літаратуры — пра літаратуру.
Курс па гісторыі Беларусі, у ідэале, гэта не патрыятычны практыкум, а курс па гістарычнай навуцы — набор заняткаў, па выніку якіх навучэнец павінен пачаць разумець гістарычныя працэсы і лавіць гістарычны кантэкст розных эпох, умець працаваць з крыніцамі і фільтраваць факталогію. А гэта значыць, у тэорыі, у курсе па гісторыі можна замяніць Беларусь на любую іншую краіну, і задача курса ўсё адно будзе выкананая. Бо менавіта навыкі аналізу крыніц і ўменне рабіць fact-checking — гэта пра адукацыю. А веданне 10 дат буйнейшых бітваў часоў ВКЛ — гэта ўжо хутчэй пра ідэалогію.
Тое ж пра літаратуру. Праходжанне курса па літаратуры мусіць рабіць навучэнца крыху літаратуразнаўцам, даваць навыкі асэнсавання літаратурнага твора, уменне пісаць тэксты і ўменне рэфлексаваць праз напісанне тэкстаў. А таму ў ідэальным курсе, калі замяніць беларускіх пісьменнікаў на аргенцінскіх, мэта курса ўсё адно будзе дасягнутая, бо навыкі будуць атрыманыя.
Добрыя курсы па літаратуры і гісторыі мусяць развіваць навучэнца як асобу, а не як нацыянальнага суб’екта. І задачы патрыятычнага выхавання, нават калі яна ставіцца, мусяць быць другаснымі.
Цяпер жа маем сітуацыю, у якой усе школьныя праграмы, пабудаваныя нібыта па прынцыпе навуковасці, перагружаныя патрыятычнай логікай і механікай. Веды там прадаюцца нібыта як навуковыя, але на самой справе — з высакароднай мэтай выхаваць грамадзяніна.
Але калі на ўроку гісторыі настаўнік з дзецьмі не можа “прэпараваць” і раскласці на элементы нейкую нацыятворчую падзею, кшталту бітвы пад Воршай, хатынскай трагедыі, партызанскага руху ці паўстання 1863 года, то ад гэтага моцна церпіць адукацыйны вынік. У той жа час зразумела, чаму ў школах баяцца такога “прэпаравання” : з-за яго патрыятычная абгортка падзей моцна псуецца.
Зблытанасць адукацыйных і ідэалагічных задач моцна псуе абодва працэсы. Бо і навука губляецца ў вузельчыках патрыятычнага наратыву, і патрыятызм выходзіць нейкі казённы. З-за гэтага ў вялікіх школьных сістэмах з гуманітарнай адукацыяй выходзіць часта і не тое, і не сёе.
ЦІ ЁСЦЬ РАШЭННЕ?
Падазраю, што агучаныя вышэй думкі гучаць досыць правакацыйна. І калі б дыскусія на гэту тэму адбывалася ў нармальным Міністэрстве адукацыі, я б са сваімі аргументамі змаўчаў. Бо вялікая інэртная школьная сістэма пры ўсіх праблемах мае свае перавагі і дае вынікі. І хай сабе нават пабочным эфектам гэтай сістэмы ёсць скажэнні рэальнасці, кшталту “гісторыя — гэта інструмент палітыкі, а не навука”, але ж эфект для фармавання грамадзяніна відавочны. Дык можа хай сабе будзе.
Аднак праблема ў тым, што да міністэрскіх кабінетаў мы не маем доступу. А маем толькі саміх сябе, і таму мусім будаваць не інэртныя, а праактыўныя механізмы, якія б адказвалі на выклікі, перад якімі стаіць беларуская нацыя цяпер.
І мы не маем інструментаў прымусу, а значыцца, мусім ствараць тое, што будзе цікава беларусам па ўсім свеце як камерцыйны прадукт. І вось тут высвятляецца, што “гісторыя Беларусі”, “беларуская літаратура” і нават “беларуская мова” у іх школьным выкананні (як мікс навукі і ідэалогіі) наўпрост грамадству не прадаюцца. І не таму што бацькі — “манкурты”, а таму што няясна, што ты купляеш: адукацыю ці ідэалогію.
З усяго вышэй напісанага ёсць адна простая выснова: у нас няма магчымасцяў, каб сілай прымусіць бацькоў аддаваць сваіх дзяцей у “правільныя” школы, а гэта значыць, што адукацыйныя і беларусазнаўчыя праекты мусяць стаць цікавыя для бацькоў як прадукт.
Вось некалькі маіх прыватных назіранняў. Калі я як кліент бачу прапанову прыйсці на курс “па беларускай літаратуры”, то ўяўляю, што там дзецям будуць выкладаць храналогію беларускіх пісьменнікаў і вершы пра жаўранкаў, бо проста так трэба, каб яны былі беларусамі. Але ці стануць дзеці пасля гэтых курсаў больш начытанымі, ці навучыцца самі добра пісаць, ці раскрыецца ў іх талент да літаратурнай творчасці — для мяне застаецца пытанне. Гледзячы на шыльду навучальнага курса “Гісторыя Беларусі”, мне цяжка здагадацца, які карысны навык атрымае маё дзіця ад праходжання такога курса, акрамя набору патрыятычных дат.
Пры гэтым у мяне асабіста ад беларускіх адукацыйных прапаноў у Варшаве сфармаваўся выключна пазітыўны вопыт. Карыстаючыся іх паслугамі, я быў прыемна ўражаны наватарскімі падыходамі і імкненнем нашых выкладчыкаў. Беларускія настаўнікі ў замежжы шукаюць новыя падыходы і цікавыя метадычныя прыёмы. Яны дакладна разумеюць, што трэба рухацца наперад. Але прадаецца гэты імпэт усё адно як класічны школьны ўрок: запрашэнне даведацца нешта такое, што не прыдасца ў жыцці, але гэта трэба вывучыць, каб цябе ў будучым прызналі прадстаўніком супольнасці.
І магчыма, актыўная меншасць беларускамоўных беларусаў шукае менавіта такіх прапаноў, але мне здаецца, што большасць астатніх беларусаў такія прапановы хутчэй адштурхоўваюць.
Дык ці можна зрабіць так, каб беларускія адукацыйныя праекты былі цікавыя як прадукт і неслі карысць для развіцця нацыянальнай ідэнтычнасці? Магчыма спрацуе такі варыянт: трэба паспрабаваць раздзяліць адукацыю і беларусізацыю.
АДУКАЦЫЯ БЕЗ БЕЛАРУСІЗАЦЫІ
Вось жа, адукацыя — гэта перш за ўсё не пра ідэнтычнасць, а пра навучанне канкрэтным практычным навыкам.
Бо мы ж чагосьці хочам менавіта ад адукацыі? Хочам, каб нашыя дзеці былі канкурэнтаздольныя ў сучасным свеце, каб былі паспяховыя, каб былі шчаслівыя. Адукацыя несумненна моцна ўплывае на тое, ці атрымаецца нашым дзецям стаць такімі. Дык якая мусіць быць гэтая адукацыя, каб рэалізаваць нашыя жаданні? Беларускамоўнасць — гэта база, але на дасягненне пастаўленых задач яна аніяк не ўплывае.
Мне як патэнцыйнаму кліенту хочацца ўбачыць у абвестцы адукацыйнага праекта інфармацыю пра тое, якія навыкі атрымае маё дзіця пасля наведвання тых ці іншых курсаў, хочацца натхніцца дасягненнямі выкладчыка, які праводзіць гэты курс, хочацца паверыць, што вынікам курса будуць менавіта навыкі і ўменні, а не вывучаны набор факталагіі па-беларуску.
Вялікая праблема тут — гэта якраз недахоп пазнавальных “супергерояў” у сферы. Рэдкія праекты вырошчваюць яркія імянныя брэнды паспяховых настаўнікаў і трэнераў, да якіх хочацца адвесці дзіця, хоць у нашай сітуацыі гэта здаецца чуць не самай эфектыўнай стратэгіяй развіцця праекта.
Яшчэ адна звязаная праблема — прынцыповая бясплатнасць шматлікіх праектаў у гэтай сферы. Тут логіка такая: калі адукацыя – гэта пра патрыятызм, то яна мусіць быць бясплатнай. Але па выніку арыентацыя на бясплатнасць негатыўна сказваецца стратэгічнае планаванне адукацыйных праектаў.
У той жа час мне як грамадскаму актывісту хацелася б убачыць дыскусіі — куды агулам ідзе незалежны сектар беларускай адукацыі. Зразумела, што гэтае пытанне мусяць разбіраць і адпрацоўваць спецыялісты. І шмат у гэтай сферы ўжо робіцца. Але ж і на публічным узроўні гэтай дыскусіі зусім не бачна. Як вучыць? Для чаго вучыць? Якія актуальныя методыкі выбраць, каб наступнае пакаленне беларусаў вырасла канкурэнтаздольным і шчаслівым (спадзяюся — гэта можна будзе сумясціць).
Напрыклад, усе чулі пра эфектыўную японскую сістэму адукацыі, пра спецыфічную, але цікавую ізраільскую, ёсць расхваленая ўсімі фінская сістэма. А беларуская незалежная адукацыя ў які бок рухаецца? Зразумела, што для спецыялістаў усе гэтыя сістэмы толькі метафары, але для звычайнага чалавека спасылка на іх моцна падвысіла б цікавасць да адукацыйных праектаў.
Пакуль такіх дыскусій не часта сустрэнеш. Усё круціцца вакол пытання: на якой мове?
Пры гэтым, калі я высоўваю тэзіс “адукацыя без беларусізацыі”, я крыху правакую, бо ва ўсёй гэтай гісторыі мне таксама вельмі важна, каб любыя праявы беларускага жыцця ўмацоўвалі нашую ідэнтычнасць. У тым ліку і адукацыя.
Але беларускія адукацыйныя праекты не мусяць фармаваць ідэнтычнасць. Гэта ненатуральна. Яны мусяць жыць і развівацца ўжо ўнутры сфармаванага беларускага поля і ўмацоўваць гэтую прастору не ідэалогіяй, а менавіта адукацыяй. Беларуская адукацыя мусіць быць зразумелым прадуктам для беларусаў. А для гэтага ідэалагічныя сэнсы ў гэтым прадукце мусяць быць хутчэй спецыямі, чым асноўнай стравай.
І адпаведна, калі гэта камерцыйны прадукт, то ён мусіць арыентавацца на сваіх кліентаў.
Для беларускамоўных бацькоў прадаваць беларускамоўныя курсы (але не пра беларускамоўнасць!), для беларускацэнтрычных — змяшаныя, можа нават рускамоўныя, але з беларускім кантэкстам, для “тожабеларусаў” — нейтральны прадукт, куды невялікімі ўстаўкамі дадаецца ідэнтычнасны код.
Мне здаецца, што калі зняць з адукацыі недарэчную адказнасць за развіццё ідэнтычнасці, то можа аказваецца, што гэта цалкам сабе зразумелая камерцыйная ніша, якую можна развіваць. Вельмі невялікая, але абсалютна працоўная.
У ідэале трэба імкнуцца да таго, каб беларуская школа аднойчы стала пазнавальнай з’явай і займела свой вобраз, як напрыклад брытанская школа. Такі, каб у беларускую школу па свеце хацелі запісацца нават замежнікі. Але для гэтага яна мусіць перастаць быць патрыятычным інструментам.
БЕЛАРУСІЗАЦЫЯ БЕЗ АДУКАЦЫІ
Калі пайсці далей за сцвярджэннем, што школьныя прадметы не мусяць развіваць нацыянальную ідэнтычнасць, то паўстае пытанне: а што мусіць? Як тады веды пра нацыю становяцца часткай ідэнтычнаснага коду?
Тэма нацыянальнай ідэнтычнасці — гэта вялікая аб’ёмная тэма, якая патрабуе асобных тэкстаў, кніг і дыскусій. У межах аднаго артыкула раскрыць яе немагчыма. Таму засяроджуся на адным практычным аспекце.
Мне здаецца, што гістарычная дата становіцца сімвалічнай, а літаратурная цытата нацыятворчай толькі тады, калі выходзіць за межы адукацыйнага працэсу. Калі цытаты становяцца тэкстамі моладзевых песень, а даты — нагодамі для сустрэч супольнасці: шэсцяў, маёвак і перфомансаў.
Нацыя робіць гістарычныя факты і літаратурныя вобразы цаглінкамі сваёй ідэнтычнасці па-за межамі адукацыйнай сістэмы, бо ўнутры гэтыя адзінкі ведаў служаць для іншых мэтаў.
Каб быць беларусам, беларус мусіць ведаць сваю гісторыю. Гэта несумненна. Але калі мы глядзім на гэту тэзу з пазіцыі фармальнай адукацыі, то паўстае рэзоннае пытанне: а ў якім аб’ёме? Якую колькасць фактаў аб гісторыі мусіць ведаць чалавек, каб яго лічылі беларусам? Няма адказу на гэтае пытанне.
А вось калі мы аддзяляем адукацыю ад “задач па патрыятычным выхаванні”, то адказ знайсці прасцей: каб быць беларусам, чалавек мусіць ведаць, удзельнічаць, рэагаваць на тыя нацыятворчыя вобразы, якія сфармавала нацыянальная супольнасць.
Сапраўдны амерыканец не той, які ведае даты нараджэння ўсіх амерыканскіх прэзідэнтаў, а той, які 4 ліпеня ідзе на пікнік. Сапраўдны паляк не той, які можа назваць літаратурныя стылі, у якіх пісалі Каханоўскі, Міцкевіч, Прус, а той, які выкарыстоўвае вобраз Пана Заглобы, каб падтруніць над падвыпіўшым прыяцелем.
Таму калі мы кажам пра веды ў фармаванні ідэнтычнасці, трэба адразу казаць і фармаваць дзеянні вакол гэтых ведаў. Калі гэта гістарычная дата ці постаць, то гэта шэсце, валанцёрскія прыборкі, перфоманс. Калі літаратурны твор, то гэта пераспеў яго ў нейкай сучаснай стылістыцы, аматарская тэатральная пастаноўка, комікс ці настольная гульня па матывах.
Сам набор ведаў для фармавання ідэнтычнасці не вельмі каштоўны. Каштоўнае выкарыстанне гэтых ведаў, увядзенне іх у актуальную практыку. Тыя ці іншыя факты з гісторыі працуюць не самі па сабе, а праз тое, што кожнае наступнае пакаленне нацыі ўключае іх у сваю актуальную рэчаіснасць, абнаўляе, робіць сучаснымі і надае сэнсаў.
Актуалізаваныя веды нараджаюць эмоцыю. І менавіта яна самая важная ў фармаванні любой ідэнтычнасці. Адно з вызначэнняў тэрміна “ідэнтычнасць” — гэта якраз супольныя перажыванні, вопыт перажывання ў супольнасці.
Калі моцна спрашчаць гэтую тэзу, то нам не беларушчыну трэба цягнуць у адукацыю, а нашых дзяцей цягнуць вялікімі арганізаванымі групамі ў лес, горы, на мора і ў любыя іншыя месцы, дзе іх аб’яднае прыгода. І ўжо там, вечарам каля вогнішча, маленькімі порцыямі ўкладаць нейкія наратывы.
Бо самае важнае — гэта супольнае дзеянне, супольная прыгода, супольная журба, супольны страх і супольная радасць перамогі.
Калі сабраць разам усё вышэйсказанае (шэсці, паходы, гульні, сумеснае прыдумванне песень і тэатральныя пастаноўкі), то выходзіць вобраз хутчэй не школы, а нечага падобнага на скаўцкі рух.
Месца, дзе працуюць з карыснымі практыкамі і рытуаламі, якія ў сукупнасці дазваляюць дзецям пачувацца згуртаванай супольнасцю і даюць ім навыкі, карысныя для іх асабістага развіцця ў будучым.
Выкажу меркаванне, што для працы з развіццём ідэнтычнасці ў цяперашняй нашай сітуацыі найбольш эфектыўным выглядае якраз поле пазашкольнай адукацыі.
Пазашкольныя актыўнасці менш фармалізаваныя, яны больш шчырыя, амбітныя і інклюзіўныя. Пазашкольныя актыўнасці не патрабуюць ліцэнзій і сертыфікацый, але менавіта з такіх вечаровых гурткоў і секцый вырастаюць будучыя чэмпіёны і выбітныя навукоўцы.
Менавіта таму за добрыя вечаровыя заняткі гатовыя плаціць грошы бацькі з любым дастаткам.
Мне здаецца, што калі цяпер звярнуць увагу на гэты сектар і перанесці фокус менавіта на яго, паспрабаваць аб’яднаць высілкі на фармаванне вялікага, сінхранізаванага руху пазашкольных актыўнасцяў з моцным беларускацэнтрычным стрыжнем, то гэта рэальна можа даць значны эфект як у развіцці наступнага пакалення, так і ў фармаванні іх ідэнтычнасці.
ПАДСУМАВАННІ
Я не эксперт у справе адукацыі, і вышэй пададзеныя разважанні — гэта вынік маіх назіранняў і рэфлексій як шматгадовага культурніцкага актывіста і бацькі дзевяцігадовага сына. Падазраю, прафесіяналы будуць мець заўвагі і нагоду для крытыкі маіх тэзісаў. Але для сябе я разумею, што хацеў бы бачыць на адукацыйным рынку і што буду гатовы купляць.
Мне не адгукаецца адукацыйны курс “Беларуская літаратура”. Мне адгукаецца “Літаратурна-тэатральная майстэрня” ці курсы мастацкага пісьма. І калі такая прапанова будзе па-беларуску, я дакладна звярну на яе ўвагу.
Мне не адгукаецца курс “Гісторыя Беларусі”. Мне адгукаецца “курс па працы з гістарычнымі крыніцамі”, “курс па гістарычнаму фактчэкінгу” ці клуб гістарычнай рэканструкцыі. І калі гэта будзе клуб пра беларускі гістарычны кантэкст, то гэта для мяне будзе вялікі бонус.
Я б моцна падумаў пра перспектыву аддаць дзіця ў прыватную якасную (элітную) беларускую школу ў Варшаве, але толькі ў выпадку, калі мне патлумачаць, чаму яна элітная, а не чаму яна беларуская.
І тое ж магу сказаць пра любы ўніверсітэцкі праект.
Калі ж казаць пра сферу развіцця ідэнтычнасці, я моцна чакаю з’яўлення маштабных ініцыятыў кшталту скаўцкага руху і заўсёды цешуся з’яўленню пазашкольных спартовых і творчых праектаў, бо разумею, што яны заўсёды пра моцную супольнасць. А гэта якраз тое, што трэба.
І мне здаецца, што я не адзін такі. Ад адукацыі я хачу зразумелых навыкаў, а ад ідэнтычнасных праектаў — яркіх эмоцый і фармаванне прасторы супольнага даверу. За ўсё гэта гатовы плаціць.
Але таксама разумею, што мы цяпер знаходзімся ў цалкам новай сітуацыі, і патрэбны час, каб знайсці новыя сцежкі для руху наперад. Спадзяюся, гэты тэкст крыху дапаможа ў пошуку.
