Імгненная зваротная сувязь падчас навучання арганізоўваецца наступнымі спосабамі:

• падчас тлумачэння настаўнікам вучэбнага матэрыялу вучні сігналізуюць карткамі рознага колеру — святлафорамі (разумею, ведаю — зялёнага колеру; сумняваюся — жоўтага; не разумею, не ведаю — чырвонага);
• вучні выкарыстоўваюць клікеры, адказваючы на пытанні настаўніка падчас выкарыстання інтэрактыўнай дошкі;
• вучні выкарыстоўваюць белыя пластыкавыя карткі, на якіх маркерам малююць смайлікі-рэакцыі і пішуць пытанні да настаўніка;

Такім чынам настаўнік атрымлівае інфармацыю аб узроўні разумення матэрыялу і ведаў усяго класа.
Напрыканцы ўрока:

• настаўнік праводзіць праверачную работу (выхадны кантроль), просіць вучняў параўнаць свае адказы з эталонамі, а потым асобна падняць руку тых, хто зрабіў усё правільна, хто памыліўся ў адным заданні, і г.д
• па просьбе настаўніка вучні дапісваюць сказы, якія падсумоўваюць веды, напрыклад: “Я даведаўся сёння, што…”, “Я зразумеў, што…”, “Я быў здзіўлены наступным…”, “Я сёння дасягнуў пастаўленай мэты, таму што…”, “Я хачу сказаць…” і г.д.

Па выніках зваротнай сувязі настаўнік уносіць карэктывы ў сваю работу, індывідуалізуе дапамогу навучэнцам, нешта ўдакладняе ў планаванні наступных урокаў і г.д.

• Святлафор

Вучні робяць самаацэнку і дэманструюць узровень разумення вывучанага матэрыялу. Кожны вучань мае карткі з колерамі і вырашае, якую паказаць.
Значэнне колераў: чырвоны – “не разумею”, жоўты – “часткова разумею”, зялёны – “мне ўсё зразумела”.
Тэхніка святлафора можа быць выкарыстана ў розных варыянтах: вучні выстаўляюць свае карткі пэўнага колеру на парту альбо падымаюць руку з адпаведнай карткай; вучні падчас выканання задання кладуць на парту картку/кубак адпаведнага колеру; вучні ў парах выкарыстоўваюць каляровыя карткі для ацэнкі ведаў аднакласніка.
Тэхніка святлафора таксама можа быць выкарыстана пры самаацэнцы і ўзаемнай ацэнцы. Вучні павінны карыстацца карткамі з колерамі штодня, у ідэале ў якасці пастаяннай часткі ўрока.
Настаўнік павінен рэагаваць на колеры, якія паказваюць вучні. Калі большасць картак чырвонага колеру, трэба зноў вярнуцца да матэрыялу, пра які ідзе гаворка. Калі колеры розныя, ён даручае вучням з зялёнай карткай дапамагчы вучням з жоўтай карткай зразумець тое, чаго яны не разумелі (аб’яднаць іх, каб яны маглі працаваць разам), а сам тлумачыць вучням з чырвонымі карткамі ўсё з самага пачатку.

• Смайлікі

Гэта тэхніка аналагічная тэхніцы “Святлафор”.
Настаўнік прапануе вучням намаляваць ці прыклеіць налепку з адпаведным смайлікам:

• смайлік з усмешкай – “Я ўсё разумею”;
• нейтральны смайлік – “Я разумею некаторыя рэчы, але не ўсё”;
• сумны смайлік – “Я не разумею, і мне даводзіцца паўтараць усё з самага пачатку”.

Варыянтам гэтай тэхнікі можа быць афарбоўка квадратаў у адпаведны колер: зялёны – “Я ўсё разумею”; жоўты – “Я разумею часткова”; чырвоны – “Я не разумею”.

• Вялікі палец

Настаўнік сочыць за разуменнем вучнямі зместу ўрока. Ён просіць вучняў паказваць вялікімі пальцамі разуменне тэмы:

• вялікі палец уверх – “Я зразумеў”;
• вялікі палец па гарызанталі – “Я часткова разумею”;
• вялікі палец уніз – “Я не зразумеў”.
• АБВГ

У кожнага вучня ёсць чатыры карткі з літарамі “А”, “Б”, “В”, “Г”.
Настаўнік задае пытанне з чатырма варыянтамі адказаў. Вучні бяруць картку з адпаведнай літарай і паказваюць яе. Настаўнік заклікае іх не прытрымлівацца адказаў аднакласнікаў і рызыкаваць выказваць сваё меркаванне. Пасля дэманстрацыі картак настаўнік прапануе вучням, якія абралі адзін і той жа адказ, разам падрыхтаваць абгрунтаванне свайго выбару. Кожная група тлумачыць сваё рашэнне астатнім.
У ідэале вучні павінны мець уласныя карткі “А”, “Б”, “В”, “Г”, якія пастаянна выкарыстоўваюцца падчас урока. У гэтай тэхніцы выкарыстоўваецца метад галасавання, які таксама вельмі эфектыўны.

• Галасаванне "Так" ці "Не"

Настаўнік задае вучням закрытыя пытанні і загадвае прагаласаваць за прапанаваныя адказы. Такая праверка мыслення вучняў не запавольвае тэмп урока. Пытанні, якія патрабуюць разгорнутых адказаў, часта запавольваюць тэмп урока, што звычайна не прыносіць карысці. Як паказваюць прыклады ніжэй, пытанні, якія прадугледжваюць разгорнутыя адказы, можна лёгка ператварыць у пытанні для галасавання:
– У каго-небудзь ёсць пытанне?
– Колькі вучняў маюць пытанні?
– Мы можам рухацца далей?
– Колькі вучняў гатовыя перайсці да новай тэмы?
– Ці згодны вы з тым, што сказала Каця?
– Колькі вучняў згодныя з Кацяй?
Выкарыстанне гэтай тэхнікі падтрымлівае высокі ўзровень актыўнасці вучняў, паколькі:
– пазбягае каментарыяў вучняў, якія запавольваюць ход урока;
– усе ахвотна далучаюцца да працы, бо адказаць на такія пытанні лёгка.
Галасаванне таксама можа быць выкарыстана ў больш складаных сітуацыях, напрыклад:
– ступень згоды: той, хто згаджаецца, высока падымае руку. Калі вы часткова згодныя, падыміце руку напалову. Хто не згодны, паварочвае вялікі палец уніз.
– гатоўнасць адказаць: той, хто мае ідэю, але не хоча адказваць, падымае адзін палец. Хто гатовы адказаць перад класам, але не ўпэўнены, падымае два пальцы. Хто цалкам упэўнены і хоча адказаць, падымае тры пальцы. Вучні, якія нічога не разумеюць, падымаюць кулакі. Настаўнік пытаецца толькі ў вучняў, якія паднялі два-тры пальцы.

• Белыя дошкі

Настаўнік раздае вучням белыя дошкі – пластыкавыя карткі, дзе яны могуць пісаць маркерам, які сціраецца (white boаrd). Кожны вучань атрымлівае сваю картку. Вы можаце заказаць іх альбо зрабіць самастойна, напрыклад, з пластыкавых папак. Настаўнік задае пытанне, а потым просіць вучняў напісаць адказ на белай дошцы і падняць яго. Дошкі таксама можна выкарыстоўваць пры працы ў групах.
Такім чынам настаўнік атрымлівае неадкладны дыягназ узроўню разумення матэрыялу і ведаў усяго класа. Кожны вучань павінен нешта напісаць на сваёй дошцы, таму ён вымушаны шукаць адказ на пытанне, што павялічвае ступень удзелу вучняў у навучанні. Гэты прыём часта і рэгулярна выкарыстоўваецца ў школах, якія працуюць з фарматыўнай ацэнкай.

• Хвіліннае падсумаванне

Вучні на працягу хвіліны запісваюць найбольш важныя рэчы, якім яны навучыліся – карысныя, значныя, дзіўныя, запамінальныя і г. д. Гэтую тэхніку можна выкарыстоўваць як падчас урока, так для яго падсумавання. Карткі з запісамі могуць заставацца ў сшытку вучня альбо збірацца і аналізавацца іншымі вучнямі і настаўнікам.
Паслядоўнае выкарыстанне тэхнікі падсумоўваючых сказаў дапамагае вучням развіць здольнасць самастойна рабіць высновы з вывучанага матэрыялу, што дазваляе ім вызначаць сэнс таго, што яны робяць, падштурхоўвае да самарэфлексіі і ўмацоўвае звычку да свядомага падыходу да працэсу навучання
Гэтая тэхніка вучыць фармуляваць высновы і дапамагае выпрацаваць звычку вучыцца на вопыце. Такая рэфлексія патрэбна вучням, але таксама дае вельмі важную інфармацыю настаўніку. І вучні, і настаўнік высвятляюць, ці былі дасягнуты мэты ўрока, каб вызначыць, скончылі яны тэму ці варта над ёй яшчэ папрацаваць. Карткі з падсумаваннем можна выкарыстоўваць для планавання наступных мэтаў і крытэрыяў ацэнкі.

• Цяжкія моманты

Тэхніка выкарыстоўваецца на ўроку са спасылкай на папярэднюю тэму. Вучні запісваюць адзін-два незразумелыя моманты з мінулага ўрока. Настаўнік збірае запіскі вучняў і тлумачыць незразумелыя моманты разам з вучнямі. Тлумачэнне можа адбывацца таксама ў групах без удзелу настаўніка.
Тэхніка падтрымлівае прынцып “Не ісці да наступнага матэрыялу, калі застаюцца нейкія няяснасці”. Дзякуючы гэтай тэхніцы настаўнік можа вызначыць незразумелыя моманты і растлумачыць іх. Гэта дазваляе вучням падвесці вынікі працы, ацаніць свой уклад, паслухаць меркаванне іншых вучняў, пастаянна быць у курсе таго, што адбываецца.
Калі гэта тэхніка выкарыстоўваецца сістэматычна, гэта дае вучням гарантыю, што незразумелыя моманты абавязкова будуць растлумачаны, таму варта пра іх паведамляць.

Галоўным каналам зваротнай сувязі з’яўляецца каментарый настаўніка адносна працы вучня. Зваротная сувязь можа быць рэалізавана як у працэсе выканання работы, так і пасля яе заканчэння, а таксама па выніках выканання класнага ці дамашняга задання, праверачнай работы, эсэ, дыктоўкі, рашэння задачы. Зваротная сувязь можа быць прапанавана настаўніка ў вуснай ці ў пісьмовай форме.
Пры падачы інфармацыі ў пісьмовым выглядзе настаўнік ацэньвае работу вучняў толькі ў выглядзе каментарыя і пры гэтым не ставіць адзнаку. Таму калі настаўнік абірае такую форму зваротнай сувязі, то загадзя папярэджвае вучняў, што ацэнка будзе без адзнакі. Каментарый падаецца ў выглядае ліста ад настаўніка да вучня ў сшытку, а можа быць адпраўлены праз электронную пошту ці сацыяльныя сеткі.
Каментарый на работу вучня (вусны ці пісьмовы) па правілах ЗС можна зрабіць:

• у сшытку;
• на сцікеры;
• як галасавое ці пісьмовае паведамленне ў месенджары;
• як ліст на электронную пошту;
• як допіс на платформе дыстанцыйнага навучання і інш.

Тэхнікі:

• Каментарый без адзнак

Настаўнік ацэньвае работу вучняў толькі ў выглядзе каментарыя, не ставіць адзнак. Каментарый настаўніка дапамагае вучню вучыцца, гэта не ўзнагарода і не пакаранне. Вучняў папярэджваюць, што ацэнка будзе без адзнакі. У ідэале каментарый павінен быць у выглядзе ліста настаўніка да канкрэтнага вучня. Яго можна ўключыць у сшытак ці дзённік вучня, а можна адправіць праз электронную пошту ці сацыяльныя сеткі. Каментарый настаўніка ўключае: інфармацыю пра тое, якога прагрэсу вучань дасягнуў; канкрэтныя парады, што і як трэба ўдасканальваць.
Такі спосаб ацэнкі вучнёўскіх работ павінен быць пастаяннай часткай практыкі настаўніка. У выніку вучні прывыкнуць і заўважаць яго карысць. Ацэнка без адзнак можа быць выкарыстана на працягу ўсяго працэсу навучання, але таксама і пры падвядзенні вынікаў. Вучань атрымлівае карысную інфармацыю пра сваю работу. Пажадана звярнуцца да папярэдняй работы вучня, каб вы маглі бачыць яго прагрэс.

• Бутэрброд са зваротнай сувяззю

Зваротная сувязь можа быць прадстаўлена ў выглядзе“бутэброда”, які складаецца з трох слаёў: каментарый да станоўчых бакоў работы; канструктыўная крытыка з тлумачэннем, што і як трэба выправіць; каментарый да станоўчых бакоў работы.
Вельмі важна паказаць вучням дасягнуты прагрэс. Настаўнік павінен мець гэта на ўвазе ў зваротнай сувязі. Гэта можна зрабіць, напрыклад, такім чынам:

• спасылкай на папярэднія работы вучня;
• спасылкай на зваротную сувязь да папярэдніх работ вучня, змешчаных у яго сшытку;
• спасылаючыся на моцныя бакі вучня і яго папярэднія дасягненні;
• паказваючы вучню месцы, дзе ён дасягнуў поспеху;
• спасылаючыся на мэты, якія вучань паставіў перад сабой і якіх яму ўдалося дасягнуць.

Форма бутэрброда вельмі добра ўспрымаецца тым, хто атрымлівае зваротную сувязь. Мы пачынаем і заканчваем станоўчымі бакамі. Аднак яны не могуць быць пададзены ў агульнай форме (напрыклад, “Гэта добрая работа”). Настаўнік павінен абгрунтаваць любую пахвалу, бо толькі тады вучань паверыць яму, і гэта стане для яго падмацаваннем. Вучні хутка разумеюць фальш агульнай пахвалы. Добра, калі настаўнік не хваліць вучня, а цэніць яго. Тое ж тычыцца і “сярэдзіны бутэрброда” – яна павінна быць поўная дэталяў і падказак, як палепшыць работу. Настаўнік не можа разлічваць, што вучань сам высветліць, што і як трэба выправіць; вучань вучыцца, выконваючы ўказанні настаўніка.
Наступныя фразы могуць быць карыснымі:

• мне падабаецца..., таму што...
• падумай, ці не было б лепш...
• у наступны раз паспрабуй...
• Плюс, плюс, мінус, роўна: + - =

Параўноўваючы папярэднія работы вучня, настаўнік можа прымяніць тэхніку “плюс, плюс, мінус, роўна: + - =”
Настаўнік каментуе работу вучня, выкарыстоўваючы адзін з трох знакаў: “+”, “-“, “=”, параўноўваючы яе з папярэдняй работай вучня. Калі работа лепшая за папярэднюю (вучань дасягнуў поспеху) – ён атрымлівае “плюс”, калі на адным узроўні, то знак “роўна”, а калі горшая за папярэднюю, то “мінус”. Замест гэтых знакаў у працы з малодшымі школьнікамі могуць выкарыстоўвацца стрэлкі. Настаўнік павінен вызначыцца з адным тыпам знакаў, каб навучэнцы маглі запомніць іх значэнне, прывыкнуць да іх і дзякуючы гэтаму ўдасканальвацца.
Толькі з настаўніцкай падтрымкай вучань можа дасягнуць поспеху. Паказ прагрэсу вучня патрабуе ад настаўніка сачэння за тым, дзе знаходзіцца вучань у канкрэтны момант навучання. Настаўнік павінен ведаць і памятаць, з чым у вучня праблемы, у чым ён паспяховы (моцныя бакі) і чаму ён ужо навучыўся.
Палёгкай для настаўніка з’яўляецца выкарыстанне зборніка вучнёўскіх работ ці партфоліа, у якім вучань захоўвае ўсе свае заданні з каментарыямі настаўніка.

• Падтрымка

Кожны вучань мае патрэбу ў падтрымцы, без якой цяжка вучыцца. Але падтрымку трэба адрозніваць ад пахвалы.Пахвала звычайна расплывістая і тычыцца асобы. Падтрымліваючы вучня, мы гаворым пра пэўную работу. Вучню цяжка паверыць у агульныя фразы, ён адчувае фальш, таму ён павінен ведаць, што настаўнік цэніць і чаму. Настаўнікі часта думаюць, што лепшы спосаб падтрымкі – гэта выстаўленне высокай адзнакі, аднак пры гэтым акцэнт робіцца на ўзнагародзе, а не на дасканалай рабоце. У ідэале настаўнік ацэньвае работу вучня, выкарыстоўваючы займеннік “я”, напрыклад, “мне вельмі падабаецца, як ты сфармуляваў свой адказ, Кастусь”. Вучань павінен адчуваць сапраўднасць нашай падтрымкі.
Вось некалькі карысных фраз:

• дзякуй…
• я цаню...
• мне падабаецца, як ты гэта сказаў
• мне вельмі падабаецца, што ты вырашыў рызыкнуць
• дзякуй, што паспрабаваў
• мне прыемна...

У ідэале настаўнік павінен ацаніць і падтрымаць кожнага вучня (зразумела, кожнага за нешта іншае); у кожным з іх можна нешта знайсці, хаця звычайна гэта патрабуе ўважлівага назірання. Мы таксама павінны памятаць пра падтрымку вучня ў цяжкіх сітуацыях, напрыклад, калі ён губляе веру ў свае здольнасці. У такім выпадку настаўнік можа дапамагчы вучню, выказаўшы разуменне і суперажыванне. Вось некалькі прыкладаў:

• я таксама рабіў такую памылку.
• шмат хто адчувае тое ж самае, што і ты.
• мяркую, што вы перажываеце за гэта заданне.
• я разумею, навошта ты гэта зрабіў.
• здаецца, я ведаю, як ты сябе адчуваеш.
• я адчуваю, што табе сумна.
• я веру, што ў цябе атрымаецца ў наступны раз.

Дзякуючы гэтым словам вучань ведае, што настаўнік разумее яго цяжкасці і хоча дапамагчы яму. Недахопам такой падтрымкі можа быць тое, што гэта адбываецца ў некаторых вучняў часта, а ў іншых рэдка. Адным з выхадаў з гэтай сітуацыі можа стаць станоўчая ацэнка працы ўсіх вучняў пэўнай групым
Вось прыклады такой падтрымкі:

• мы можам павіншаваць сябе з тым, як нам удалося правесці сённяшні ўрок!
• вы зрабілі вялікі крок наперад! Працаваць з вамі – адно задавальненне. Вы так добра працуеце разам!
• Я сказаў сёння дырэктару, што вы неверагодныя.
• вы працуеце сёння настолькі добра, што я маю для вас прыемны сюрпрыз.
• якая цудоўная група! Нягледзячы на тое, што матэрыял складаны, у вас усё атрымліваецца. Я захапляюся вашай настойлівасцю. Вы зрабілі вельмі хутка! Вы выдатная і зладжаная каманда!

Пахвала і ўзнагароды ў адрас групы, якая іх шчыра зарабіла, не выклікаюць рэўнасці. Ніхто не адчувае сябе пакрыўджаным, наадварот – сувязь паміж вучнямі ўмацоўваецца. Удзячнасць і падтрымка з’яўляюцца неабходнымі элементамі поўнай зваротнай сувязі, якая дапамагае вучню вучыцца і расці.

У працэсе навучання вучням няма патрэбы працаваць паасобку. Працуючы ў парах, яны могуць вучыцца адзін у аднаго, абмяркоўваць і прымаць рашэнні разам. У прынцыпе, кожнае заданне настаўніка можна выконваць у парах. Вучні павінны выкарыстоўваць мэты і крытэрыі поспеху, вызначаць іх і правяраць разам, наколькі яны дасягнуты.
Каментарый на працу (вусны ці пісьмовы) па правілах ЗС:

• каментарый падчас працы ў парах ці групах на ўроку;
• каментаванне работ аднакласнікаў на форумах, у блогах;
• праверка работы суседа па крытэрыях поспеху.

Дзякуючы працы ў парах, вучні, якія звычайна баяцца адказваць або паводзяць сябе пасіўна, пачынаюць актыўна ўдзельнічаць ва ўроку, бо дзякуючы супрацоўніцтву з сябрам ці аднакласнікам у іх ёсць магчымасць падрыхтавацца.
Пры сістэматычным выкарыстанні ўзаемаацэнкі ў класе пануе спрыяльная для навучання атмасфера, а настаўнік эканоміць час, які затрачваецца на выпраўленне вучнёўскіх работ.

• Дзве зоркі і адно пажаданне

Вучні робяць экспертную ацэнку, даючы рабоце аднакласніка дзве зоркі і адно пажаданне. Дзве зоркі – гэта два добрыя бакі работы, а пажаданне – гэта тое, што можна зрабіць лепш, інакш. Гэта тэхніка з’яўляецца ўводзінамі ў больш шырокую ўзаемную ацэнку. Замест таго, каб пісаць зваротную сувязь з чатырма элементамі, вучні засяроджваюцца на пошуку двух станоўчых момантаў і адной рэчы, якую трэба змяніць у рабоце свайго аднакласніка. Гэта вучыць засяроджвацца на станоўчых момантах, а таксама з’яўляецца формай узаемнага навучання.

• Зваротная сувязь ад калегі

Даць зваротную сувязь не проста, таму трэба паступова рыхтавацца як да яе напісання і перадачы, так і да выкарыстання.
Можа быць карысным распрацаваць вучнёўскую схему ацэньвання.
Вучні індывідуальна альбо ў групах ствараюць схему ацэнкі. Затым яны выкарыстоўваюць яе для самаацэнкі ці ўзаемнай ацэнкі. Перш чым ствараць схему ацэнкі, карысна паразмаўляць з вучнямі пра мэты яе распрацоўкі, адрозненні паміж зваротнай сувяззю і меркаваннем, правілы ўзаемных зносін, стандарты ацэнкі і г. д.
Праверанай формай схемы ацэнкі з’яўляецца табліца з наступнымі слупкамі: "Крытэрыі поспеху", "Добра і чаму", "Дрэнна і як выправіць",
У першай калонцы вучні запісваюць, што трэба ацаніць, а ў астатніх слупках спасылаюцца на асобныя пункты крытэрыяў поспеху.

• Узаемная ацэнка з кантрольным лістом

Вучні ацэньваюць работу аднагодкаў, выкарыстоўваючы дакладны кантрольны ліст, падрыхтаваны загадзя ў класе. Такі ліст павінен мець канкрэтныя пункты, напрыклад: “Ці быў дадзены загаловак?”, “Ці ёсць у тэксце мінімум пяць абзацаў?” і г. д. Кантрольны ліст не павінен утрымліваць асабістыя каментарыі таго, хто яго запаўняе. Ліст можна выкарыстоўваць для некалькіх работ, а таксама вы можаце ствараць асобныя лісты для кожнай работы.
Ацэненая работа з каментарыямі вяртаецца аўтару, які выпраўляе яе, а затым перадае настаўніку на ацэнку.
Калі ў настаўнікаў узнікаюць цяжкасці з ацэнкай, то вучні тым больш маюць іх пры ўзаемнай ацэнцы. Калі мы дамовімся з вучнямі пра мэту, правілы і метады ацэнкі, яны стануць адказнымі ацэншчыкамі, якія дапамагаюць адзін аднаму вучыцца.